دگماتیسم, تعصب, غیرت, تابو, کلیشه.

دیشب به اجرای گیتار میرواین, یکی از خانم هایی رفتیم که پای ثابت مهمانی های گیتار یا گیتاربیکیوی ما است. البته او بهترین نوازنده آن جمع نیست و یک خانم دیگری هست به نام عیسی که من خیلی از اجرای او خوشم می آید. حتی معلم گیتار من هم کارش بهتر از میرواین است. بعد از اجرای او هم یک گروه فلامینگو برنامه اجرا کردند که آن هم تعریف چندانی نداشت. یک تکه از فیلمی را که گرفته ام برایتان گذاشته ام.

امروز صبح هوس املت کردم. برای همین به یک رستورانی رفتم که در این منطقه به خوب بودن املتش معروف است. در آنجا پت کشیش محله را دیدم که صبحانه می خورد و منتظر بود که سانس کلیسایش شروع شود و برای موعظه برود. من هم پس از خریدن صبحانه ام به او ملحق شدم و درمیز او نشستم. من و پت عاشق بحث های فلسفی هستیم و من هر باری که او را می بینم مخش را به کار می گیرم. دفعه پیش که برای ماهیگیری به منزل ما آمده بود بحث هایمان نیمه کاره ماند و او خیلی مشتاق بود که آن را ادامه بدهیم.

جالب اینجا است که او مولوی را می شناسد و از من می خواست که درباره او بیشتر برایش توضیح دهم. من قبلا به زور برخی از دوستانم به کلاسهای خداشناسی مولوی که توسط دکتر سروش در منزل آقای جلایی پور درس داده می شد می رفتم برای همین یک چیزهایی از آن دوران به ذهنم رسید و برایش گفتم. ولی نکته ای که خیلی برای من مهم و ارزشمند بود نحوه برخورد او نسبت به موضوعاتی بود که احتمالا مغایر با باورهای فکری او است. این مسئله من را به فکر انداخت که آن را با شما هم مطرح کنم.

این مطلبی را که من می خواهم عنوان کنم به شکل های مختلف در مردم دیگر کشورهای دنیا هم وجود دارد ولی من به آنها کاری ندارم و فقط می خواهم آن را در مورد ایرانی ها مورد بررسی قرار دهم. به نظر من این مطلب یکی از پایه های اساسی دموکراسی است و بدون اصلاحات زیرساختاری در این مورد, ما همواره دچار مشکل خواهیم بود. مطلبی که می خواهم در مورد آن صحبت کنم دگماتیسم و علت های وجود آن در میان ما ایرانی ها است.

حتما شما هم تا به حال به موارد زیادی برخورد کرده اید که با مطرح کردن یک ایده در میان یک جمع, پاسخ هایی را شنیده اید مثل: تو هنوز جوانی و نمی فهمی. تو از آن دسته آدمهایی هستی که همه چیز را سطحی نگاه می کنند. قبل از اینکه حرف بزنی برو چهار تا کتاب بخون که یاد بگیری. تو تازه از دهات اومدی و نمی فهمی. تو مزدور حکومت هستی. تو عامل استکبار هستی. تو چون یهودی هستی این طور فکر می کنی. تو چون پدرت پولدار بود اینطور فکر می کنی. تو تازه به دوران رسیده ای. تو کافری. تو خرمذهبی هستی. من که دکتر هستم بهتر می فهمم یا تو که دیپلم هم به زور گرفته ای؟

متاسفانه بیشتر ما ایرانیها گرفتار دگماتیسم هستیم و آن هم از نوع مزمن که علاج کردنش هم به این سادگیها نیست. کسی که دگم است همیشه در میان سخن و یا پیشینه طرف مقابلش دنبال نیمه خالی لیوان می گردد تا با توسل به آن بتواند ایده او را نفی کرده و ایده خودش را اثبات کند. افراد دگم توانایی شنیدن و یا خواندن و فهمیدن نظرات دیگران را به طور کامل ندارند و به محض اینکه موارد نقض را در آن پیدا کنند, آن را رها کرده و به نفی ایده می پردازند و یا اینکه صلاحیت فرد مقابل را برای مطرح کردن نظراتش به زیر سوال می برند.

اما علت های شیوع این بیماری و اختلال روانی در میان ما ایرانی ها چیست؟ بیایید با هم آنها را بررسی کنیم.

یکی از علتهای اصلی بروز دگماتیسم تعصب است. زمانی که ما کودک هستیم والدین ما صندوقچه های دربسته ای را به ما می دهند و می گویند که درون آنها جواهر است. وقتی که ما بزرگ می شویم همچنان فکر می کنیم که فردی بسیار ثروتمند هستیم و از داشتن صندوقچه های جواهر به خودمان می بالیم و همه جا از آن حرف می زنیم. ما هرگز حاضر نمی شویم که آن صندوقچه ها را باز کنیم و به درون آنها بنگریم زیرا نه جرات مواجهه با حقیقت را داریم و نه اینکه نیازی به این کار در خود احساس می کنیم. اگر کسی به ما بگوید که درون آن صندوقچه ها کاغذ پاره و سنگ است, ما یا آنها را نادیده می گیریم و یا اینکه با او مبارزه می کنیم تا اثبات کنیم که نظر آنها درست نیست. تنها کاری که هرگز نمی کنیم باز کردن در صندوقچه و نگاه کردن به داخل آن است. به عنوان مثال اگر به کسی که وطن پرست است و نسبت به ایران تعصب دارد, درباره برداشتن مرز کشورها و یا تجزیه کشور ایده خود را بگویید, تعصب او اجازه فهمیدن کامل شما را به او نخواهد داد زیرا کشور ایران و مرزهای فیزیکی آن درون صندوقچه ای است که هیچگاه نمی خواهد آن را باز کند و به داخل آن بنگرد. و یا اگر با یک فرد مذهبی درمورد برخی از باورهایش صحبت کنید, تعصب او نمیگذارد که حرف شما را به درستی بشنود و متوجه شود.

یکی دیگر از مهمترین عوامل دگماتیسم غیرت است. متاسفانه ما غیرت را یکی از صفات بارز و پسندیده خود می دانیم و به آن افتخار می کنیم. در واقع غیرت خشمی است که بر اثر یک واقعه و یا یک حرف در ما بروز می کند و در بسیاری از موارد خطرناک است. غیرت خون شما را به جوش می آورد و باعث اختلال در عملکرد عادی مغز می گردد. البته شکل گیری غیرت در انسان عوامل غریزی و تربیتی متعددی دارد که من در مورد آن صحبت نمی کنم ولی خود غیرت در ارتباط با دگماتیسم باعث می شود که شما از شنیدن و فهمیدن طرف مقابل خود عاجز باشید و فقط به ایده و عمل خودتان فکر کنید. به عنوان مثال اگر خواهر و یا دختر ما بخواهد در کشور امریکا دوست پسر داشته باشد, حتی اگر از نظر فکری آن را قبول داشته باشیم غیرت ما اجازه نخواهد داد که آن را بپذیریم و یا اگر نسبت به یک موضوع و یا یک تیم ورزشی, علاقه بیش از حد داشته باشیم, غیرت ما مانع از شنیدن و فهمیدن نظرات مخالف و داوری مناسب در مورد آن می شود.

در کشور ما تابوها و مرزهای ممنوعه بسیاری وجود دارد. ما این مرزها را خط قرمز می نامیم و به کسی اجازه نمی دهیم که از این مرزها عبور کند. ما بنا را بر این می گذاریم که اگر کسی پایش را آنطرف خط قرمز گذاشت قلم پایش را خورد کنیم و دیگر کاری به منطق و یا میزان درستی عقاید و یا رفتار او نداریم. این نوع نگرش در تمامی طیف های عقیدتی در جامعه ما وجود دارد و اگر بخواهیم شرایط امروز را بررسی کنیم می بینیم که هیچ کس به دیگران اجازه بحث در مورد آن چیزی را که خط قرمز نامیده است نمیدهد. این نوع برخورد به زمان کودکی و نوع تربیت ما بر می گردد. ما هیچگاه اجازه نداشتیم که در مورد آلات جهاد سازندگی و یا روابط دیپلماتیک صحبت کنیم و همچنین اجازه نداشتیم که در مورد خدا و یا مسائل مربوط به آن نظر واقعی خود را بیان کنیم. ما فلسفه داشتن خط های قرمز را با خودمان به همراه داریم و اگر دارای هر اندیشه ای که هستیم گمان می کنیم که باید خطوطی را هم به عنوان خط قرمز برای خودمان مشخص کنیم و به هیچکس اجازه عبور از آن را ندهیم.

کلیشه یکی دیگر از عوامل موثر در بروز دگماتیسم است. من آن را موج مکزیکی می نامم و تعریف بسیار ساده آن این است که اگر همه گفتند بع من هم میگویم بع و اگر همه گفتند نع من هم میگویم نع! جو گیر شدن و تحت تاثیر القائات قرار گرفتن باعث می شود که ما تمایلی به شنیدن و فهمیدن نظرات متفاوت با موج مکزیکی نداشته باشیم و به راحتی آنها را نادیده بگیریم. مثلا وقتی با یک نفر صحبت می کنی هزاران دلیل می آورد که به فلانی رای بدهی و چند ماه بعد همان فرد هزاران دلیل می آورد که به همان شخص رای ندهی. حرف هایی که از این افراد می شنوید بسیار کلیشه ای است و شما در طول روز از زبان ده ها نفر دیگر هم می شنوید. این افراد اگر در یک مقطع زمانی مثلا درباره مشکلات صنفی دانشجویان صحبت کنید با زبان برره ای با شما صحبت می کنند و می گویند ای بابا ولش وکن مسئله ای نبیده بید. و بعد در یک مقطع زمانی دیگر اگر از همان مشکلات صنفی صحبت کنی می گویند که الآن که جنبش های دانشجویی فلان و بهمان است تو میخواهی با مطرح کردن مشکلات صنفی سطح مطالبات را پایین بیاوری! این افراد فقط مسائلی را می شنوند و درک می کنند که مسئله داغ روز باشد و حرفهایی را می زنند که فقط تکرار حرف های دیگران است. بنابراین نمیتوانند آنچه را که کلیشه نیست بشنوند و درک کنند و التزام فکری آنها به کلیشه باعث بروز دگماتیسم در آنها می شود.

خوب موارد دیگری هم وجود دارد که من یادم نمی آید ولی اگر شما فکر کنید حتما آنها را پیدا خواهید کرد. وقتی که امروز صبح با خانم کشیش محله صحبت می کردم از اینکه بدون درنظر گرفتن عقیده خودش فقط سعی داشت که گوش کند و بفهمد که من چه می گویم, شگفت زده شدم و از خودم پرسیدم که پس چرا ما اینطوری نیستیم؟